Жұлдыз Қуаныш – MMPH, PhD студент, Қарағанды медицина университеті, Қазақстан
Йоханна Хейккиля – аға кеңесші, PhD (мейіргер ісі ғылымы), ассистент профессор, Jamk қолданбалы ғылымдар университеті, Финляндия.
Ашық ғылым – бұл ашықтықты, ынтымақтастықты және зерттеу деректері мен нәтижелерін бөлісуді баса көрсететін зерттеу тәсілі. Ол соңғы жылдары айтарлықтай қарқын алды, өйткені пәндер бойынша көбірек зерттеушілер өз жұмыстарын басқаларға қолжетімді етудің маңыздылығын мойындайды (Paic, 2021). Мейіргер ісі де ерекшелік емес және Ашық ғылым принциптері бұл салада төңкеріс жасау мүмкіндігіне ие.
Көптеген ұйымдар Ашық ғылымды енгізуді жақтайды. Мысалы, ЮНЕСКО-ның ұсынымдарында «Ашық ғылым ашық ғылымға көзқарастардағы тәртіптік және аймақтық айырмашылықтарды мойындайтын ашық ғылым саясаты мен тәжірибесі үшін халықаралық негізді қамтамасыз етеді» (ЮНЕСКО, 2021) делінген.
Ашық ғылымның негізгі қағидаларының бірі ашық қолжетімді баспа болып табылады. Бұл зерттеу нәтижелері төлем қабырғалары немесе басқа кедергілермен шектелмей, оларға қол жеткізгісі келетін кез келген адамға еркін қолжетімді екенін білдіреді (Piwowar et al., 2018). Мейіргер ісінде бұл зерттеушілер үшін де, тәжірибешілер үшін де айтарлықтай артықшылықтарға ие болуы мүмкін. Мысалы, бұл жаңа зерттеу нәтижелерінің тезірек таралуына әкелуі мүмкін, бұл мейірбикелерге өз саласындағы соңғы жаңалықтарды қадағалап отыруға және пациенттерге күтім жасау туралы дәлелді шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді.
Мейіргер ісіндегі Ашық ғылым бағдарламасының тағы бір маңызды аспектісі – зерттеу деректерімен бөлісу. Өз деректерін басқаларға қолжетімді ету арқылы зерттеушілер бірлесіп жұмыс істеуге және олардың жұмысының қайталануына ықпал ете алады. Бұл зерттеу нәтижелерінің дұрыстығын қамтамасыз етуге көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар осы саладағы жаңа білім мен түсініктің дамуына ықпал етеді. Сонымен қатар, деректерді ортақ пайдалану зерттеу қалдықтары мен тиімсіздігі мәселелерін шешуге көмектеседі, өйткені басқалары нөлден бастаудың орнына бар деректер жиынына сүйене алады.
Ашық ғылым сонымен қатар зерттеулердегі ынтымақтастық пен ашықтық маңыздылығын атап көрсетеді. Бұл зерттеу сұрақтары мен әдістемелерінің өзекті және мағыналы болуын қамтамасыз ету үшін басқалармен, соның ішінде пациенттермен, күтім көрсетушілермен және басқа да мүдделі тараптармен жұмыс істеуді білдіреді. Ол сондай-ақ бар болуы мүмкін кез келген шектеулер мен белгісіздіктерді қоса алғанда, зерттеу процестері туралы ашық болуды білдіреді. Бұл пациенттер мен кеңірек жұртшылық арасында сенім мен сенімділікті арттыруға көмектеседі, сонымен қатар неғұрлым сенімді және қатаң зерттеу тәжірибесін алға жылжытады.
Әрине, мейіргер ісінде Ашық ғылым енгізуде қиындықтар бар. Мысалы, зерттеу деректерін бөлісу кезінде пациенттің жеке өмірі мен құпиялылығын қорғау туралы алаңдаушылық болуы мүмкін. Жариялау мен зерттеуді таратудың дәстүрлі әдістеріне үйренген кейбір зерттеушілер тарапынан да қарсылық болуы мүмкін. Дегенмен, Ашық ғылымның артықшылықтары барған сайын айқын бола бастаған сайын, көбірек мейірбикелер мен мейіргер ісі зерттеушілері осы принциптерді қабылдап, оларды шындыққа айналдыру үшін жұмыс істейтін болады.
Жалпы алғанда, Ашық ғылым мейірбикелік зерттеулер мен тәжірибені өзгерту мүмкіндігіне ие. Ашықтық, мөлдірлік және ынтымақтастық принциптерін қабылдау арқылы мейірбикелер пациенттерге күтім жасау үшін сенімдірек және тиімді дәлелдемелік базаны құру үшін бірге жұмыс істей алады. Бұл жеке пациенттерге ғана емес, сонымен қатар мейірбике мамандығының және қоғамдық денсаулықтың кеңірек мақсаттарын ілгерілетуге көмектеседі.
ӘДЕБИЕТТЕР
Paic, A. 2021. “Open science – Enabling discovery in the digital age”, OECD Going Digital Toolkit Notes, No. 13, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/81a9dcf0-en.
UNESCO Recommendation on Open Science. 2021. SC-PCB-SPP/2021/OS/UROS, 10.54677/MNMH8546 https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000379949.locale=en
Piwowar H, Priem J, Larivière V, Alperin JP, Matthias L, Norlander B, Farley A, West J, Haustein S. 2018. The state of OA: a large-scale analysis of the prevalence and impact of Open Access articles. PeerJ 6:e4375 https://doi.org/10.7717/peerj.4375